Słownik terminów architektonicznych na przykładzie miasta Rybnik


Archiwolta - element architektoniczny występujący na fasadzie głównej obiektu. Tradycyjnie najpiękniejszą archiwoltę wieńczącą portal główny posiada neogotycka Bazylika Mniejsza św. Antoniego w Rybniku. Zaakcentowanie profilowanego ostrołukowego lica luku występuje nad portalem fasady głównej w podwójnej formie. Profile wykonane są z ceglanych walcowych  kształtek.

Drugim obiektem wartym uwagi jest neorenesansowa poczta na ul. Miejskiej. Jako że, archiwolta występuje nie tylko w gotyckich katedrach, a architekci niemal wszystkich epok śmiało zdobili swoje dzieła, to w rybnickiej poczcie główniej można znaleźć skromniejszą wersje archiwolty, która zdobi wejście do środka

Archiwolta Rybnik


Arkada - jest jedną z najbardziej rozpoznawalnych elementów architektonicznych we wszystkich miastach na świecie i termin ten został zaczerpnięty z języka łacińskiego - Arcus znaczy łuk. Arkada jako element w architekturze była już znana w kulturze antycznej - Arkadą starożytni rzymianie zdobili amfiteatry, Kolosea oraz świątynie. W Rybniku można spotkać wiele obiektów wykorzystujących arkadowe rozwiązanie. Bardzo dokładnym przykładem jest klasycystyczny budynek Urzędu Miasta w Rybniku. Fasada główna budynku opiera się na arkadowej konstrukcji , przez które prowadzi wejście do obiektu. Mówiąc ściślej za arkadowy element w architekturze uznaje się dwa filary, słupy i kolumny, które zostały połączone u góry łukiem.

Arkady mogą również występować jako ślepe (blendy), można je często znaleźć na fasadach głównych kapliczek i kościołów ich dominującą cechą jest uprządkowanie, ostrołuk i mała kolumna najczęściej zdobiona  oddzielająca blendy.

Arkada Rybnik



Apsyda - pierwsze absydy pojawiły się już w starożytnym Rzymie. Apsyda była częścią rzymskiej bazyliki i zasiadali w niej najwyższą rangą sędziowie. Apsydy posiadają kształt wieloboku - charakterystyczne dla stylu gotyckiego, a także formę półkolistą - często spotykaną w architekturze rzymskiej i wczesnochrześcijańskie. 

  • Bazylika Rybnik

W rybnickiej Bazylice absyda jest przedłużeniem prezbiterium oraz zamknięciem bocznym Naw  Zgodnie z zasadami stylu neogotyckiego została wybudowana na planie wieloboku z czerwonej cegły. Posiada typowe dla neogotyckie stylu ślepe ostrołukowe okna zwane blendami oraz przypory wzmacniające konstrukcje.

  • Kościół parafialny pw. Matki Boskiej Bolesnej

Półkolistą absydę posiada " Stary Kościół" w centrum Rybnika, ozdobiony dużymi oknami wypełnionymi witrażami osadzonymi między lizenami.


Ambona - termin zapożyczony z języka greckiego i oznacza tyle co podwyższenie. Ambona jest miejscem szczególnym w kościele,  z ambony ksiądz wygłasza kazanie i czyta teksty liturgiczne.

  • ambona w rybnickiej Bazylice

Ambona w Bazylice jest naprawdę pięknym wręcz doskonałym dziełem sztuki snycerskiej. Bogato zdobiona w motywy roślinne -mówiąc ściślej folarz (cecha typowa dla gotyku), pokryta złotym kolorem przedstawia oblicza świętych. Ambona została zawieszona na filarze, a do jej wnętrza prowadzą drewniane schodki. Całość konstrukcji wieńczy baldachim w formie bogato zdobionej korony. Ambona posiada inskrypcje w języku łacińskim " Ego sum via et veritas et vita". W dawnych czasach w Rybniku głosił kazania w języku łacińskim, niemieckim, a później polskim.


Attyka - można ją zauważyć w górnej części elewacji budynku. Pierwotnie spełniała rolę przeciw pożarową, bowiem jeśli budynek trawił ogień, to attyka wykonana z materiału przeciw palnego potrafiła na jakiś czas powstrzymać rozprzestrzeniający się na sąsiednie budynki ogień, wiec zastosowanie Attyk było naprawdę bardzo praktycznym rozwiązaniem. W rybnickim pejzażu architektonicznym Attyke można podziwiać na dachach przy rynkowych kamienicach

  •  kamienica nr 4, pierzeja wschodnia - Attyka ażurowa zwieńczona urnami i ulokowana na środku rzeźba Wenus
  • kamienica nr 2 i nr 5, pierzeja wschodnia
  • kamienica nr 3 (obok ratusza), pierzeja południowa


Ankra - kotwy jako element konstrukcji  służą do mocowania podłoża i zapobieganiu rozchyleń w murze. W architekturze występują jako dodatkowy czynnik zdobiący lico muru bogatych kamienic, rezydencji lub zamków.
kotwa Rybnik
Kotew ozdobna / Rybnik Starostwo Powiatowe/ Pałac neorenesansowy.



Biforium - jest to arkadowe okno podzielone w środku kolumną lub słupem. W neogotyckiej, rybnickiej Bazylice biforia posiadają obydwie wieże. Ich kształt jest ostrołukowy i zwieńczony ceglanym maswerkiem. Przezrocze okien wypełnione jest tzw. szprosem.




Blenda - jest jednym z najbardziej rozpoznawalnym elementem w architekturze. Termin został zaczerpnięty z języka niemieckiego i oznacza tyle co ślepy. Blenda to nic innego jak zamurowane okno, aczkolwiek może przybrać również formę arkady. Blendy często w celach estetycznych wypełnione są białym tynkiem, mogą przybrać ostrołukowy lub okrągły kształt.




Boniowanie - jest  to technika ozdabiania oraz obrabiania ciosu kamienia w celach dekoracyjnych elewacji kamienic. Polega na wykonaniu kompozycji w postaci małych rowków obrobionych w kamieniu lub tynku. System boniowania zewnętrznych ścian budynków narodził się w starożytności, dlatego ten element dekoracji występuje najczęściej w rybnickich neorenesansowych i klasycystycznych  budynkach w formie bonowanych cokołów, narożników  lub części elewacji.

Techniki bonowania można podzielić na :
  • Równoległe, wyprofilowane w tynku , poziome pasy nadające powagę i wzniosłość budynkom( Urząd Miasta Rybnik), często pokrywająca cześć parterowa obiektu. Odstępy miedzy profilowanymi boniami sprawiają, ze padające na elewacje promienie słoneczne stwarzają iluzje dodatkowego odcienia nadając dodatkowych monumentalnych cech obiektowi.
  • Dzikie, nieuporządkowane względem siebie ciosy kamieni pokryte rowkami zwane również rustyką występują jako zdobienie cokołów lub narożników mieszczańskich kamienic.


Bukranion -  jest to płaskorzeźba najczęściej postaci czaszki byka i służy jako element ozdobny głównej fasady budynku. 



Cios - obrobiony  kamień  metodą dłutowania lub młotkowania w kształcie prostopadłościanu. Cios zawiera elementy dekoracyjne, a także jest wykorzystywany do budowy cokołu, na którym wznosi się obiekt.



Cokół - tym terminem nazywa się najniższą część budynku lub jego elementu (filar, kolumna).
Ze względu na jego fundamentalną rolę, dawniej do budowy cokołu używano polnego kamienia lub ciosu. Na cokole może być wsparty filar, kolumna, jak również rzeźba czy popiersie.


 Dach - dobrze zaprojektowany dach chroni dom przed licznymi opadami śniegu, które mogą naruszyć elementy konstrukcji dachu, przed deszczem, wichurą oraz przed innymi  czynnikami związanymi z pogodą.
Można więc przyjąć, że dach jest jedną z najważniejszą architektoniką każdego domu i znajduje się w najwyższej jego części. Dach składa się z belek drewnianych oraz konstrukcji stalowych. Przy projektowaniu dachu często bierze się pod uwagę lokalne warunki klimatyczne, a co najważniejsze styl, w jakim został zaprojektowany obiekt.

Rodzaje dachów :

  • dach czterospadowy
  • dach dwuspadowy
  • dach hełmowy
  • dach kopulasty
  • dach krążynowy
  • dach mansardowy
  • dach naczółkowy
  • dach namiotowy
  • dach pilasty
  • dach płaski
  • dach pogrążony
  • dach półszytowy
  • dach pulpitowy
  • dach stożkowy
  • dach szedowy
  • dach wieżowy

Rodzaje przykryć dachowych:
  • słoma
  • dranica
  • dachówka
  • blacha
  • papa
Elementy dachu :
  • więźba dachowa
  • połać dachowa
  • kalenica
  • kosz
  • okap
  • naroże dachowe
  • naczółek
  • przyczułek
  • komin
  • attyka

.
Dziedziniec -  jest to przestrzeń mieszcząca się w centrum zespołu budynków, często pokryta zielenią i pełniąca funkcje reprezentatywne. W Rybniku bardzo ładny dziedziniec posiada barokowa rezydencja pałacowa.



Epitafium - inskrypcja umieszczona na płycie nagrobnej upamiętniająca zmarłą osobę. Na rybnickich cmentarzach można spotkać epitafia w języku niemieckim i polskim.



Facjata ( Mansarda ) - przybudówka mieszcząca się w górnej części budynku. Zagospodarowana na potrzeby mieszkalne.



Fasada - najbardziej reprezentatywna cześć budynku, usytuowana najczęściej w stronę ulicy lub dziedzińca. Przez architektów wyróżniana jest spośród wszystkich elewacji. Fasadę wyróżnia bogate zdobienie i dekoracje.



Filar -  wolno stojąca konstrukcja, położona w pozycji pionowej, jest nieodłączna częścią konstrukcji, w której spełnia role podpory. 



Fronton - niewysoki szczyt ulokowany nad portykiem o bogatej liczbie odmian i kształtów. Najczęściej stosowany jako element ornamentowy do zdobień ram okiennych, portali drzwiowych


Fryz - idea zastosowania fryzu w budownictwie sięga okresu starożytności. W architekturze występuje jako poziomy długi pas wypełniony dekoracjami w miejscu pomiędzy gzymsem, a architrawem i zalicza się do elementów belkowania. Fryzy mogą ozdabiać domy mieszkalne, obiekty sakralne oraz wieże ciśnień. Ze względu na okres i styl architektoniczny budynku przybierają różne formy. W Rybniku najczęściej na elewacjach domów można zauważyć przeważnie fryzy ceglane występujące w różnych kombinacjach ułożenia cegły, często przybierają geometryczne wzory lub imitują małe arkadowe galeryjki.

Rodzaje fryzów :
  • fryz arkadowy - jego początki sięgają okresu wczesnego średniowiecza, nawiązują do romańskich arkatur. Przeważnie wykonane są z cegły w formie poziomego pasu małych okienek.
  • fryz ząbkowy - ukośne ułożenie cegieł występujące w jednym szeregu lub w podwójnym
  • fryz kratownicowy, w którym cegły wychodzące przed tło tworzyły wzór przypominający kratownicę z rombów
Przykłady fryzów w Rybniku
  • wieża ciśnień
  • kamienice
Gzyms - jest to pozioma listwa wysunięta nieco z lica muru, która chroni elewację budynku przed ściekająca wodą deszczową.

Rodzaje gzymsów
  • gzyms wieńczący
  • gzyms międzykondygnacyjny
  • gzyms nadokienny
  • gzyms naddrzwiowy
  • gzyms cokołowy
  • gzyms podokienny
  • gzyms okapowy
Gzyms na elewacji często ozdobiony jest fryzem, lekko wysunięty osłania go  przed spływającym po elewacji deszczem.


Hełm - inaczej dach pokrywający wieże wykonany z drewna lub z konstrukcji stalowych.
Dachy hełmowe są różnorodne i posiadają kształty zgodny ze stylem, w jakim budowla została wybudowana. W Rybniku 
  • Bazylika neogotycki dach stożkowy wykonany z drewna i pokryty blachą miedzianą



Kartusz -ozdobne obramowanie herbu.



Kapitel - zamyka najwyższą część kolumny, pilastra i filaru. W neogotyckich budowlach sakralnych kapitele posiadały dekoracje roślinną.



Koncha - sklepienie w półkolistej formie ulokowane nad niszą



Kondygnacja - fragment budynku znajdujący się miedzy sobą oddzielony belka stropowa 



Konsola - inaczej podpora, wspornik podtrzymujący balkon, wykusz, rzeźbę, gzyms czy zebra sklepienia. Bardzo często występuje w formie esownicy ( woluty).



Kopuła - jest rodzajem sklepienia, uformowana w kształcie półkolistym, na planie koła, oparta na murze lub bębnie. Rybniku dawny szpital Juliusza posiada piękna ośmioboczna kopule zwieńczona krzyżem. Kopuła jest wsparta na murze , wybudowanym na planie ośmioboku. Wnętrze kopuły było doświetlane przez cztery okna zwanych biforiami, osadzonymi miedzi lizenami połączonymi fryzem arkadowym.


Kruchta - wydzielona cześć kościoła ulokowana często w fasadzie głównej, może tez znajdować sie z boku obiektu

Krypta  - jest to mała komora pod posadzka kościoła, w tym miejscu spoczywają osoby duchowne
Kwiaton

Kwiaton - jest to element dekoracyjny w kształcie kwiatu obecny w architekturze sakralnej ( gotyku i neogotyku)



Latarnia - konstrukcja przykryta dachowym hełmem, może byc pusta lub pokryta oknami. 

 
Lizena - jest uproszczona forma pilastra ( nie posiada dodatkowych elementów tj. głowica, czy cokół) a cechą wspólną jest mały występ z muru. Lizeny pierwotnie wzmacniały konstrukcje, w późniejszych czach zdobiły fasady obiektów jako detal architektoniczny. Lizeny posiadają rodowód wczesno romańskim, gdzie występowały w tzw. układzie lombardzki, struktura ta polegała na osadzeniu zewnętrznej ściany wąskimi pionowymi lizenami prowadzonych przez cala wysokość ścian oraz łączonych  poniżej gzymsu fryzów arkadowych. 

 

Lukarna - element architektoniczny wkomponowany w dach, dostarcza światło dzienne dla pomieszczeń strychowych.



Łuk - jest jednym z najważniejszych elementów w architekturze. Występuje najczęściej w formie zakrzywionej linii, wzmacnia konstrukcje i bywa częstokroć zdobiony.

Podstawowe odmiany łuków ;
  • łuk pełny posiada kształt półkolisty
  • łuk odcinkowy
  • łuk koszowy
  • łuk eliptyczny
  • łuk ostry - gotyckie i neogotyckie obiekty sakralne

Maswerk - ornamentalny, ułożony w geometryczne wzory, stosowany od średniowiecza do wypełnienia górnej powierzchni gotyckiego lub neogotyckiego okna.

Maswerki mogą być wykonane z
  • kamienia
  • cegły




Maszkaron - rzeźba przedstawiająca najczęściej demona stosowana w gotyckich kościołach. Rybnicka Bazylika posiada rzeźbę małego na jednej ścian zakrystii. Wprawdzie jest to tylko imitacja dekoracyjna, a nie oryginał.
Maszkaron  Rybnik Bazylika


Nisza - jest to wnęka w ścianie budynku, posiada różny kształt najczęściej półkolisty, może być pusta lub posiadać rzeźbę
  • Neogotycka szkoła obok starego kosciola - pusta
  • Bazylika

Oculus - okrągłe okienko

Orientowanie - jest to koncepcja projektowania obiektów sakralnych z prezbiterium skierowanym w stronę wschodnią, a fasadą główną w kierunku zachodnim.  Kościoły orientowane budowano do późnego średniowiecza.
Kościoły orientowane w Rybniku :
  • Bazylika
  • Kapliczka na Wzgórzu


Pierzeja - rząd frontowych elewacji ustawionych w szeregu wokół  rynku, które można podzielić zgodnie z kierunkami świata np.: pierzeja południowa czy zachodnia.


Pilaster - płaski, pionowy filar, wystający lekko przed lico muru. Jako forma dekoracyjna występuje w architekturze klasycystycznej, pełni również funkcję wzmacniania konstrukcji. Pilaster posiada cokół, głowicę, trzon i bazę, jego lico może być również profilowane. Pilastry mogą również pojawiać się jako " zwielokrotnione " jak w fasadzie głównej kościoła barokowego w Rybniku

Pinakiel - pionowy ozdobny element w postaci smukłej wykonanej z cegły lub kamienia wieżyczki zwieńczonej szpicą, na której usadowiony jest kwiaton.  Pinakiel przyozdobiony jest żabkami


Portyk - główna część fasady budynku na planie prostokąta z kilkoma rzędami kolumn, na których opiera się dach


Prezbiterium - miejsce w kościele przeznaczone dla duchowieństwa w okresie średniowiecza orientowane. W Rybniku stoi prezbiterium dawnego kościoła farnego na Wzgórzu Akademickim jego korzenie sięga średniowiecza.



Przypora - zwana również skarpą jest to wydzielona w pozycji wertykalnej  cześć struktury budynku , która za zadanie ma wzmocnienie jego konstrukcji. Przypory stosowano w gotyckich kościołach, zamkach oraz w rogach kamienic. 



Rozeta - wypełnione witrażem oraz maswerkiem w głównej fasadzie budowli  okrągłe okno. Najczęściej jako element architektoniczny znajduje zastosowanie w bazylikach i kościołach. Rybnik może poszczycić się dwoma pięknymi rozetami
  • Bazylika 
  • Kościół

Ryzalit - środkowy lub boczny, oddzielny , fragment budynku, wydzielony od jego reszty posiadający swój fundament i dach. Ryzalit może być zaprojektowany na planie półkola lub prostokąta. Ryzalit bardzo często jest wykorzystywany do projektowania domów mieszkalnych, reprezentacyjnych willi i gmachów urzędów. Ryzalit fasady może na przykład akcentować wejście do budynku lub zaznaczenie ważnego skrzydła. Do innych odmian ryzalitów można zaliczyć : pseudo ryzalit, wykusz , najbardziej wysunięta cześć budynku nazywa się skrzydło.


Rustyka - dekoracyjne wykończenie ściany, najczęściej pod postacią okładziny z kamienia polnego.

Sklepienie -  umiejscowione jest w najwyższej części obiektu sakralnego lub świeckiego. Posiada przekrój krzywoliniowy i opiera się na miedzy innymi na kolumnach lub filarach. Sklepienie przykrywa górną przestrzeń powierzchni obiektu i najczęstszym materiałem, w którym sklepienie wykonane zostało jest cegła. Sklepienie posiada wiele odmian, w Rybniku przeważnie w neogotyckich kościołach zastosowano sklepienie krzyżowo - żebrowe.

Rodzaje sklepień na przykładzie rybnickich obiektów sakralnych:
  • sklepienie krzyżowo - żebrowe (Rybnik Bazylika) 
Sklepienie Rybnik

Sklepienie wsparte jest na symetrycznie rozłożonych miedzy nawami filarach ze służkami, które wykonane są z kształtek ceglanych w formie walca. Służki są elementem dodatkowym wzmacniającym konstrukcje. Scalają się one na sklepieniu z kolebkami i zebrami. Sklepienie dodatkowo wzmacniają wsporniki łączące żebra w jednolita strukturę.


Stalle - rozmieszczone w części prezbiterialnej kościoła drewniane ławki.



Sygnaturka - małych rozmiarów wieża na dachu kościoła. Sygnaturki na rybnickich kościołach :
  • Bazylika posiada dwie smukłe sygnaturki: nad chórem miedzy wieżami, oraz w miejscu gdzie krzyżuje się nawa z transeptem.
  • Kaplica na Wzgórzu Akademickim
  • Kompleks Szpitalny Juliusza Rogera : wysokich rozmiarów sygnaturka ulokowana na dachu w miejscu skrzyżowania się skrzydeł budynku.

 Tęcza - wcięcie w ścianie, ulokowane pomiędzy nawa a prezbiterium. W kościołach gotyckich tęcza ma kształt ostrołukowy jeest dodatkowo udekorowana krzyżem lub figura świętych. Ścianę tęczowa można zobaczyć w Kościołku Akademickim pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Rybniku przy ulicy Gliwickiej



Triforium - jest to okno podzielone na trzy części, gdzie każda część oddzielona jest od siebie kolumna, filarem wykonanym z cegły.



Witraż - składa się z pomalowanych farbą małych szybek zespolonych ołowianymi ramkami stanowiących całość kompozycji odwołujących się do motywów biblijnych oraz żywotów świętych.



Wykusz - najbardziej wysunięty ze ściany zewnętrznej fragment budynku. Do najciekawszych wykuszy w Rybniku można zaliczyć :
  • Wykusz neorenesansowego budynku należącego do Poczty przy ulicy Miejskiej. Sporych rozmiarów wykusz ozdabiana róg budynku poczty, wzniesiony na wsporniku, dwu kondygnacyjny udekorowany dachem w kształcie hełmu oraz iglicą
  • Wykusz kamienicy przy ulicy Sobieskiego

Zwornik - element architektoniczny, który dzieli się miedzy innymi na :
  • zwornik sklepienny, charakterystyczny dla  gotyckich budowli, który spełnia rolę łącznika żeber w konstrukcji sklepienia, często zawiera dekoracje motywów zaczerpniętych z Biblii.
  • zwornik występujący jako klucz w arkadzie, bardzo często obecny w renesansowych łukach zdobiących okna ( kliniec wysunięty i kliniec opuszczony)


Komentarze

Popularne posty z tego bloga

Rybnicka Spółdzielnia Mieszkaniowa

Kompleks Akademicki w Rybniku - architektura i historia

Volkslista z Górnego Śląska - gdzie jej szukać ?