Bazylika św. Antoniego w Rybniku

Architektura i historia neogotyckiej bazyliki św. Antoniego w Rybniku

Bazylika św. Antoniego - świątynia mieszcząca się w centrum Rybnika, u zbiegu ulic : Mikołowskiej, Zorskiej i Powstańców. Bazylikę zaprojektował niemiecki architekt Ludwig Schneider. Prace nad budową kościoła rozpoczęto w roku 1903, a ukończono w 1906 roku. Rybnicka bazylika jest najwyższą budowlą sakralną w Rybniku i  na Górnym Śląsku. Bazylika pełni rolę dominaty architektonicznej w kształtowaniu przestrzeni w obszarze miasta Rybnika i jego okolic. Monumentalne wieże bazyliki liczą 95 metrów i są widoczne z dalszych rejonów powiatu rybnickiego. Do neogotyckiej Bazyliki przylega modernistyczna fontanna mieszcząca się na placu Jana Pawła II. 

Rybnicka bazylika reprezentuje styl neogotycki, który wykształcił się w Anglii około połowy XVIII wieku i trwał w Europie do początku XX wieku. Główną koncepcją stylu neogotyckiego było nawiązanie do architektury średniowiecznej - nazywanej gotykiem. Rybnicka bazylika wiernie odzwierciedla średniowieczne obiekty sakralne w postaci planu, układu, detali i elementów architektonicznych i jest wzorcowym przykładem neogotyckiej bazyliki. 

Strzelistość wież rybnickiej bazyliki odnosi się bezpośrednio do epoki średniowiecza, charakteryzującej się dużą religijnością i pragnieniem  wzniesienia się ku Bogu. Co daje wyraz w dominujących, pionowych kierunkach, w bryle świątyni. Wszystkie te wertykalne elementy architektoniczne oraz monumentalność bryły mają wpłynąć wizualnie na człowieka, kierując jego wzrok ku górze i sprawiać ,że człowiek stojący w obliczu  świątyni ma poczucie niższości i przytłoczenia wobec potęgi Boga.

Architektura rybnickiej Bazyliki

Nowy kościół w Rybniku. Okres przynależności Rybnika do Cesarstwa Niemieckiego

Główni architekci rybnickiej bazyliki :

• Ludwig Schneider
• Otto Föhre

Na niektórych wmurowanych cegłach można zauważyć inicjały : L.S. i O.F

Znak ceglarski w formie tarcz z odciśniętymi inicjałami Otto Föhre'a i Ludwiga Schneidera na fasadzie bazyliki w Rybniku.

Układ i plan bazyliki w Rybniku

Bazylika, dawniej Nowy Kościół został wzniesiony na planie krzyża łacińskiego, zgodnie z architekturą gotycką, co zresztą potwierdza orientacja świątyni na osi wschód-zachód. Powyższy układ  przy budowie świątyń stosuje się od wczesnego średniowiecza w gotyckich i neogotyckich świątyniach. Cechuje go umieszczenie ołtarza w części prezbitalnej kościoła w kierunku wschodnim, bowiem zgodnie z Nowym Testamentem od kierunku wschodniego ma nadejść Jezus Chrystus.

Rybnicka bazylika została wybudowana na planie krzyża. Fasada główna zwrócona jest w stronę zachodnim (centrum miasta ), a prezbiterium w kierunku wschodnim.

Brama i obejście rybnickiej Bazyliki

Obejście rybnickiej bazyliki zostało wykonane z czerwonej cegły. Mur zwieńczony jest betonowymi gzymsami. Lico muru w górnej części rozwinięte jest poziomo w formie ażurowego prześwitu.

Projekt neogotyckiego portalu z bramą prowadzącego na plac bazyliki z początku zeszłego stulecia. Wejścia na plac świątyni strzegł wysoki portal składający się z trzech ostrołukowych przejść ze stalowymi bramami ozdobionymi chrześcijańskimi ornamentami. Portal zwieńczony charakterystycznym dla neogotyku szczytem schodkowym w kształcie trójkąta, dodatkowo wzmocniony sterczynami. Centrum  pola - Tympanom posiadał wyodrębnione trzy ostrołukowe, ślepe wnęki, podpierające wykonaną z cegły rozetę. Portal posiadał dwuspadowe zadaszenie pokryte ceramiczną dachówką. Schody prowadzące do bramy zostały wykonane z granitu.

Materiał użyty do budowy bazyliki w Rybniku oraz przebieg prac budowlanych

Bazylika w Rybniku została wybudowana z  czerwonej cegły, natomiast cokół został wykonany z kamieni piaskowych sprowadzonych z Orzesza. Fundament sięga 1.5m poniżej poziomu ziemi. Jak pisze Emil Drobny w swojej książce :

 " Kościół św. Antoniego w Rybniku " Wiosną 1903 zamówiono kilkaset tyś cegły w cegielni B Wolffa w Rydułtowach, formatu tzw. klasztornego o wymiarach - 28,5 ; 13;5 ; 8.5 cm a w późniejszym czasie na 25:12.2:7.8. Tysiąc takich cegieł kosztowało 32 marki. Natomiast piasku na budowę  dostarczał Th. Schweinoch z Rybnika. Stopnie granitowe mieszczące się przed główną bramą wykonała firma kamieniarska Józefa Eichorna z Nysy za cenę 748.40 marek. Specjalnie uformowane cegły ozdobne do framug, pilastrów zostały sprowadzone z Legnicy "

Fasada główna rybnickiej Bazyliki

Fasada główna  jest najbardziej wystawną i rozpoznawalną częścią elewacji Bazyliki. Stała się symbolem miasta Rybnika i należy do nielicznych obiektów rozpoznawanych z dalszych okolic rybnickiej aglomeracji. Fasada główna Bazyliki zawiera w sobie wszystkie cechy charakteryzujące styl neogotycki, który nawiązuje do średniowiecznych katedr. Fasada główna składa się z takich elementów i detali architektonicznych jak :

• Westwerk - bryła architektoniczna  w formie prostopadłościanu;  przylegająca  poprzecznie do nawy głównej Bazyliki i  łącząca w całość wieże północną i południową. Westwerk jest centralnym miejscem w głównej fasadzie rybnickiej bazyliki. Do lica westwerku wmurowana została rozeta; element bardzo charakterystyczny dla architektury gotyckiej. Rozeta jest zamknięta  w ostrołukowym, cofniętym do wnętrza  muru - pseudo ryzalicie. Dodatkową dekorację stanowią ażurowe  kształtki ceramiczne, które stanowią tło dla górnego fragmentu ostrołukowej formy; nadając elementowi  ton prześwitu i lekkości. Tuż nad gzymsem elewacyjnym rozciąga się arkadowa galeryjka w poziomym układzie ostrołukowych okien i blind udekorowanych małymi wieżyczkami, kwiatonami i czołgankami. Całość bryły wieńczy  gzyms kordonowy; zaakcentowany arkadowym fryzem, którego pola wypełnione są białym tynkiem oraz dach namiotowy wykonany z blachodachówki, na którym wznosi się smukła sygnaturka.

• Portal wejściowy - prowadzący do wnętrza świątyni przez masywne, zdobione i zawierające łacińskie sentencje drewniane drzwi. Osadzony w wimperdze.

• Tympanom - detal architektoniczny stosowany w budownictwie od czasów starożytności. W rybnickiej bazylice tympanon wypełniony jest żółtym tynkiem i ozdobiony herbem papieskim. Tympanom zamknięty jest ostrołukiem i stanowi element dekoracyjny dla archiwolty

• Pinakiel - wertykalny element dekoracyjny w formie smukłej wieżyczki wykonanej z cegły lub betonowego odlewu. Pinakiel na górze ozdobiony jest iglicą lub kwiatonem, a jego zewnętrzna krawędź pokryta jest żabkami. Pinakiel najczęściej zwieńczony jest trójkątnym szczytem, a jego wewnętrzne pole wypełnione jest tynkiem, cegłą ceramiczną oraz ślepymi oknami. Pinakiel oprócz dekoracyjnej roli, pełni również funkcję dociążającą przyporę lub szczyt ; zapobiegał skrzywieniu się ściany i działa na prawidłowe zachowanie statyczności konstrukcji.

• Wimperga - dekoracyjne zwieńczenie portalu wejściowego w kształcie wysokiego trójkąta, którego pole wypełnione jest tynkiem oraz osadzonym w środku ślepym maswerkiem w kształcie półkolistym.

• Archiwolta - element dekoracyjny wykonany z ostrołukowych ceramicznych kształtek, które występują w sekwencji zmniejszających się do środka arkad, odpowiadając uskokom ościeży. Archiwolta wieńczy portal wejściowy i nadaje mu efekt trójmiarowości. Element architektoniczny  udekorowany jest dodatkowo w boczne asymetryczne, smukłe wieżyczki, których krawędzie zdobią ułożone w małych odstępach czogłanki. Całość kompozycji wieńczą kwiatony.

• Rozeta - najbardziej charakterystyczny ornament architektoniczny dla późnoromańskich, gotyckich i neogotyckich świątyń. Ornament składa się z małych i podzielonych na symetryczne odcinki witraży. Całość kompozycji zamknięta jest w otworze okiennym w kształcie okręgu. Rozeta pozwala na oświetlenie wnętrza świątyni. Jej kolorowe szklane fragmenty sprawiają, że wpadające przez nie do wnętrza bazyliki promienie słoneczne nie tylko dodatkowo naświetlają bazylikę podczas nabożeństw ,ale również pozwalają na grę świateł, które wewnątrz układają się w różne świetlne kompozycje. Rozeta pod wpływem oświetlenia słonecznego, czy świec wygląda jakby świeciła swoim wewnętrznym światłem

• Wieża - rybnicka bazylika posiada dwie monumentalne wieże (północną i południową). Idea wznoszenia monstrualnych wież sięga czasów średniowiecza i zawarta w tej idei jest ukryta symbolika. Człowiek stojący tuż przy wieżach spoglądając na ich szczyt i podstawy - oddawał pokłon chrześcijańskiemu Bogu - robiąc to nawet nieświadomie. Poza tym strzeliste wieże miały spełniać w swojej koncepcji pomost miedzy Bogiem zamieszkującym przestworza, a człowiekiem przebywającym w środku świątynie. 

• Maszkaron - motyw dekoracyjny osadzony na rybnickiej bazylice; pełny funkcję wspornika podtrzymującego przyporę na elewacji budynku

Maszkaron - ozdoba elewacji rybnickiej bazyliki

Kolejną funkcyjnością gotyckich wież była ulokowana wewnątrz ceglanej struktury dzwonnica. Jej wysokie położenie pozwalało na większy zasięg odgłosu bicia dzwonów, które biły nie tylko na niedzielne nabożeństwa, ale również na obchody różnych rocznic oraz zagrożeń i innych wydarzeń. Ważnym elementem każdej z wieży był zamontowany zegar. Wieże z rybnickiej bazyliki posiadają osobne portale wejściowe, zdobione archiwoltą oraz tympanonem z herbami papieskimi oraz z ażurowymi kształtkami ceramicznymi. W wyżej partii wież pojawiają się ostrołukowe neogotyckie okna; wypełnione witrażem oraz maswerkiem. 

Tuż nad gzymsem pośrednim osadzona jest galeryjka z trzema ostrołukowymi oknami. Liczba neogotyckich okien nawiązuje swoim rozmieszczeniem do trójcy świętej. Całość kompozycja zamyka trójkątny pseudo ryzalit imitujący trójkątny szczyt, obejmujący również zegarowe tarcze. Kolejnym najważniejszym elementem wieży rybnickiej jest wyżej wymieniona dzwonnica , chroniona przez dwa ostrołukowe, smukłe okna. Dualny układ okien nawiązuje do popularnych biforiow pojawiających się w architekturze sakralnej od czasów romanizmu. Całość konstrukcji ceglanych wież wieńczą dwie, strzeliste, stożkowe szczyty; osadzone miedzy mniejszymi o podobnym kształcie sterczynami. Na samym szczycie zamontowany jest krzyż. Wieże rybnickiej neogotyckiej bazyliki nadają neogotycki ton świątyni.

Elewacja północna - ulica Mikołowska i elewacja południowa - ulica Żorska

Obie elewacje są wykonane tak samo. Posiadają bliźniaczy układ detali i elementów architektonicznych.

• Boczne wieże; do wieży północnej i południowej architekt Ludwig Schneider zaprojektował dodatkową, boczną wieże w kształcie smukłego walca z rozplanowanymi na elewacji wieży symetrycznie wznoszących się ku górze ostrołukowymi, wąskimi, otworami okiennymi. Zastosowany powyższy układ neogotyckich okien nadaje bryle wertykalnej dynamiki. Wieża posiada miedzy gzymsem pośrednim a zadaszeniem w kształcie smukłego, sześciokątnego ostrosłupa galerię z okiennicami, które również cechują styl architektoniczny rybnickiej bazyliki i są wzbogacone neogotyckimi detalami.

• Kaplica - zaprojektowana na planie ostrosłupa; dostawiona do nawy bocznej kościoła i stanowiącą jej integralną część. Elewacja kaplicy podzielona jest symetrycznie wysokimi, ostrołukowymi oknami wypełnionymi witrażami i maswerkiem wykonanym z ceglanych kształtek. Obiekt jest dodatkowo wzmocniony przyporami, które kończą się w pasie gzymsu koronującego, udekorowanego arkadowym fryzem. Obiekt wieńczy ostrosłupowe zadaszenie wykonane z blachodachówki. kaplica jest otwarta od wnętrza bazyliki.

• Nawa - najważniejsza część bazyliki położona jest między westwerkiem a prezbiterium. Rybnicka bazylika składa się z  nawy głównej oraz dwóch bocznych naw.  Elewacja nawy głównej  bazyliki składa się z niskiego cokołu; w całości pokrytego kamieniem ciosanym i z rozlokowanymi ślepymi oknami na płaszczyźnie wysokiego, ceglanego muru, który nadaje bazylice średniowiecznego tonu. W czasach wczesnochrześcijańskich kościoły oprócz liturgicznych miejsc, pełniły również fortyfikacyjną rolę. Tuż nad gzymsem podokiennym, miedzy przyporami;  rozlokowane są wysokie, symetrycznie witrażowe okna. Całość elewacji nawy kończy pas arkadowego fryzu. Nawa główna pokryta jest dwupoziomowym dachem, natomiast boczne nawy zakończone są dachem trójspadowym.

• Transept - rybnicka bazylika posiada dwa transepty jedno nawowe położone przeciwlegle wobec siebie i zwieńczone na szczycie sygnaturką :

1.  Transept od strony ulicy Mikołowskiej.
2.  Transept od strony ulicy Zorskiej.

       Transept jest to prostopadle wysunięta od osi bazyliki bryła, położona między prezbiterium a       resztą  jego budynku. Transept ukształtowany jest przez takie detale i elementy architektoniczne jak : wimperga, archiwolta, portal wejściowy, przypory, fryz wieńczący w formie ażurowych kształtek itd.

Transept zwieńczony jest trójkątnym szczytem dodatkowo podzielony pinaklami; smukłymi wieżyczkami wykonanymi z cegły, zakończonych od góry iglicą lub kwiatonem; szeregowo wypełnionymi żabkami. Transept zwieńczony jest dachem dwuspadowym, na którym dołączona jest sygnaturka. Transept  wizualnie dzieli elewację nawy bocznej na dwie części; wyodrębniając z reszty budynku osobną bryłę w kształcie sześciokąta. 

• Apsyda - wydzielona od nawy bocznej bazyliki bryła w kształcie sześciokątnego walca. Apsyda mieści się od strony wschodniej; posiada zewnętrzne drzwi, przez które duchowieństwo wchodzi do zakrystii lub prezbiterium.

Powyższy układ geometryczny  rozlokowanych  ze sobą addycyjnie brył; z wyraźnym wyróżnieniem z każdej z nich jest jest nawiązaniem do architektury wczesnogotyckiej

Rybnicka Bazylika w środku - opis architektury wnętrza świątyni

Portal wejściowy 

Główne wejście do bazyliki znajduje się  od strony ulicy Mikołowskiej w neogotyckim portalu. Przez ostrołukową wimpergę do wnętrza budynku prowadzą masywne drewniane drzwi. 

Przedsionek

W środku mieści się mały przedsionek z kamiennym aspersorium oraz zawieszonym na ścianie drewnianym krzyżem.  Przedsionek w całości wykonany jest z czerwonej cegły, dodatkowo udekorowany  neogotyckimi elementami architektonicznymi. Całość przedsionka wieńczy sklepienie żebrowo-krzyżowe z ulokowanym w centrum zwornikiem. Przez czarną kurtynę wchodzi się do środka bazyliki. 

Pierwszym wrażeniem, które odczuwamy po wejściu do środka świątyni jest poczucie monumentalizmu jej wnętrza , bezkres przestrzeni, powaga i  lekkość bryły, wyolbrzymiona wertykalność neogotyckich form i elementów architektonicznych oraz olśniewająca kolorystyka wypełniająca wewnętrzną przestrzeń bazyliki. 

Wszystkie te cechy sprawiają, że wnętrze kościoła jest żywym organizmem, pełnym dynamiki i promieniejącym swoim własnym blaskiem. Pusta przestrzeń sprawia, że, nasz wzrok kieruje się ku górze. W zadumie spoglądamy na sklepienie wypełnione błękitem i złotymi gwiazdami uświadamiając sobie jak skromna jest nasza świadomość w porównaniu z ogromnym, nieskończonym wszechświatem.

Posadzka

Wnętrze bazyliki wypełnione jest marmurową posadzką, która pod wpływem światła dziennego lśni niczym zwierciadło. 

Filary

Jednym z najważniejszych elementów konstrukcyjnych rybnickiej bazyliki są filary. Przybierają one formę masywnych podpór, wypełnionych pękiem służek oraz innymi detalami nawiązującymi do gotyckiego stylu. Filary jako pionowy element konstrukcji nadają wnętrzu  dodatkowe cechy wertykalne oraz pełnią funkcję fundamentu podtrzymującego sklepienie. Prowadzone są od posadzki, aż po sam szczyt, gdzie rozchodzą się w przestrzeni sklepienia krzyżowo-żebrowe.

Tron biskupi - Rybnik bazylika

Sklepienie krzyżowo-żebrowe 

Górna przestrzeń bazyliki w Rybniku posiada przykrycie w formie konstrukcji krzyżowo-żebrowego. Sklepienie oparte na powyższe rozwiązaniu zostało opracowane w okresie średniowiecza i od tego czasu stosowane przy budowie gotyckich obiektów. Na układ konstrukcyjny sklepienia krzyżowo-żebrowego składają się : 

Łęk sklepienny - poza funkcjami konstrukcyjnymi , posiada również liczne dekoracje w formie zworników, kolumn lub strużek. Łęk w neogotyckiej bazylice posiada kształt ostrołukowy i osadzony jest pomiędzy pomieszczeniami nadając im wizualną granicę. Dla odciążenia filarów część sił przenoszących się ze sklepienia przerzucono za pośrednictwem łęków na stawiane poza obrysem bryły kościoła

Żebra -  jest łęk tworzący szkielet sklepienia, wykonany z kształtek ceglanych i dodatkowo wzmacniający jego konstrukcję. W najwyższym punkcie żebra i kolebki są połączone zwornikiem. 

Kolebka - półkolisty element konstrukcyjny wykonany z cegły, łączy ściany bazyliki przebiegając przez sklepienie krzyżowo-żebrowe. Dodatkową funkcją kolebki jest przekazanie obciążenia pionowego i poziomego na ściany bazyliki.

Bazylika w Rybniku jako dominata w kształtowaniu układu architektonicznego i przestrzennego miasta.

Najbardziej wyróżniającym się obiektem w Rybniku jest bez wątpienia bazylika. Świątynia wywarła na początku zeszłego stulecia wpływ na strukturę przestrzenną Rybnika. Monumentalizm bazyliki w Rybniku stał się symbolem władzy kościelnej oraz świeckiej, do której należała administracja pruska. 

Neogotyk niemiecki jako styl architektoniczny należący do historyzmu nawiązywał do średniowiecza, kiedy to germańskie królestwa tworzyły Święte Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego, gdzie łacina  i język niemiecki przeplatały się wzajemnie, tworząc jeden, wspólny mianownik komunikacji w administracji duchowej i świeckiej. 

Zamki, baszty, obiekty sakralne połączył jeden styl architektoniczny zwany gotyckim. Zarządzający prowincją górnego śląska pruscy urzędnicy na przełomie XIX i XX wieku zlecali wybitnym niemieckim architektom i inżynierom budowę budynków o charakterze publicznym w stylu, który miałby nawiązywać do epoki świetności pierwszego Cesarstwa Niemieckiego. Do tych celów trafnie nadawał się neogotyk. W Rybniku zaczęły pojawiać się pierwsze reprezentujące nurt historyzmu obiekty :

• Neorenesansowa  poczta polska posiadająca liczne elementy neogotyckie.

• Szkoła podstawowa przy ulicy Cmentarnej wybudowana w stylu neogotyckim ( ryzality ) i neorenesansowym.

• Liczne kamienice w centrum miasta posiadającą dekorację nawiązującą do neogotyku np. machikuły, fryzy arkadowe, sterczyny itp.

Neogotycką i ogólnie historyzującą dominantę w centrum Rybnika zakończył styl zwany secesją oraz wczesny modernizm.

Historia i wydarzenia w dziejach rybnickiej bazyliki

Linki :

• Rybnik rynek - architektura centrum Rybnika
• Rybnik miasto
• Rybnik centrum